Imazh > Njerëzit ndryshojnë botën.
Smithsonian > National Museum of Natural History /
Nga>humanorigins.si.edu/human-characteristics/humans-change-world (1)
Për miliona vjet, të gjithë njerëzit, si herët, ashtu edhe modernë, duhej të gjenin ushqimin e tyre. Ata kalonin një pjesë të madhe të çdo dite duke mbledhur bimë dhe duke gjuajtur ose duke gërmuar kafshë. Pastaj, vetëm brenda 12.000 viteve të fundit, lloji ynë, Homo sapiens, bëri kalimin në prodhimin e ushqimit dhe ndryshimin e rrethinës sonë. Kemi qenë kaq të suksesshëm, saqë pa dashje kemi krijuar një pikë kthese në historinë e jetës në Tokë.
200.000 vjet më parë – Njerëzit modernë evoluojnë në Afrikë.
Gjatë një kohe të ndryshimeve dramatike klimatike, njerëzit modernë (Homo sapiens) evoluan në Afrikë. Ashtu si njerëzit e hershëm, njerëzit modernë mblidheshin dhe gjuanin ushqim. Ata evoluan sjellje që i ndihmuan të reagonin ndaj sfidave të mbijetesës. Njerëzit e parë modernë e ndanë planetin me të paktën tre lloje njerëzish të hershëm. Me kalimin e kohës, ndërsa njerëzit modernë u përhapën anembanë botës, tri llojet e tjera u zhdukën. U bëmë të mbijetuarit e vetëm në pemën e familjes njerëzore.
Nga 164 mijë vjet më parë – Njerëzit modernë mbledhin dhe gatuajnë molusqe.
130.000 vjet më parë – Njerëzit modernë shkëmbejnë burime në distanca të gjata.
Rreth 90,000 vjet më parë – Njerëzit modernë bëjnë mjete të veçanta për peshkimin.
Midis 80,000 dhe 60,000 vjet më parë – Njerëzit modernë u përhapën në Azi.
Nga 77 mijë vjet më parë – Njerëzit modernë regjistrojnë informacione mbi objektet.
Rreth 74,000 vjet më parë – Afër zhdukjes! Njerëzit modernë pothuajse zhduken; Si pasojë e ndryshimeve ekstreme klimatike, popullsia mund të jetë reduktuar në rreth 10.000 të rritur në moshën riprodhuese.
70.000 vjet më parë – Zhdukja! Homo erectus zhduket.
Deri 60.000-40.000 vjet më parë – Njerëzit modernë krijojnë vizatime të përhershme.
50.000 vjet më parë – Njerëzit modernë arrijnë në Australi.
40.000 vjet më parë – Njerëzit modernë arrijnë në Evropë.
28.000 vjet më parë – Zhdukja! Neandertalët (Homo neanderthalensis) zhduken.
–
17,000 vjet më parë – Zhdukja! Homo floresiensis zhduket, duke lënë njerëzit modernë (Homo sapiens) si i vetmi i mbijetuar në pemën dikur të larmishme të familjes njerëzore.
15 mijë vjet më parë – Njerëzit modernë arrijnë në Amerikë.
12.000 vjet më parë – Pika e kthesës.
Me kalimin e kohës, njerëzit zbuluan se mund të kontrollonin rritjen dhe mbarështimin e disa bimëve dhe kafshëve. Ky zbulim çoi në bujqësi dhe në kullotjen e kafshëve, aktivitete që transformuan peizazhet natyrore të Tokës, fillimisht në nivel lokal, pastaj global.
Ndërsa njerëzit investonin më shumë kohë në prodhimin e ushqimit, ata u vendosën. Fshatrat u bënë qytetëza dhe qytetëzat u bënë qytete. Me më shumë ushqim në dispozicion, popullsia njerëzore filloi të rritej në mënyrë dramatike.
11.200 vjet më parë – Fiqtë kultivohen në Luginën e Jordanisë së Poshtme, në Lindjen e Mesme.
11,000 vjet më parë – Jerikoja, West Bank, fillon të rritet në një qytet.
10,000 vjet më parë – Lopët e zbutura në Afrikë dhe Lindjen e Mesme, Kungulli i kultivuar në Amerikën Qendrore.
9,500 vjet më parë – Gruri kultivohet në Lindjen e Mesme, Çatalhöyük, Turqi, fillon të rritet në një qytet.
9,000 vjet më parë – Delet e zbutura në Lindjen e Mesme. Orizi kultivohet në Kinë. Misri i kultivuar në Amerikën e Veriut.
8,000 vjet më parë – Pulat e zbutura në Azinë Juglindore.
7,000 vjet më parë – Patatet e kultivuara në Amerikën e Jugut. Bananet kultivohen në Azinë Juglindore.
5,600 vjet më parë – Kuajt të zbutur në Euroazi.
4,400 vjet më parë – Caral, Peru, fillon të rritet në një qytet.
3,600 vjet më parë – Kakao (çokollatë) e kultivuar në Amerikën Qendrore.
3,400 vjet më parë – Athina, Greqia, fillon të rritet në një qytet.
3,100 vjet më parë – Xi’an, Kinë, fillon të rritet në një qytet.
2,760 vjet më parë – Roma, Italia, fillon të rritet në një qytet.
2,000 vjet më parë – Çaji kultivohet në Kinë.
165-180 – Lia vret miliona qytetarë në Romën e lashtë.
500 – Kafeja e kultivuar në Afrikë.
540-542 – Murtaja bubonike vret deri në 10.000 njerëz në ditë në Evropë, Afrikën e Veriut dhe Lindjen e Afërt.
1345-1400 – Murtaja bubonike (“Murtaja“) vret të paktën një të tretën e popullsisë së Evropës.
1918-1919 – Gripi vret deri në 40 milionë njerëz në mbarë botën, rreth 5% e të gjithë popullsisë njerëzore.
Njerëzit ndryshojnë botën: Sot
Njerëzit modernë janë përhapur në çdo kontinent dhe janë rritur në një numër të madh. Prodhimi i ushqimit tonë, në vend që ta gjurmojmë atë çdo ditë, na ka liruar të pasurojmë jetën tonë në shumë mënyra— të bëhemi artistë, shpikës, shkencëtarë, politikanë e më shumë.
E kemi ndryshuar botën në mënyra që na sjellin shumë dobi. Por ky transformim ka pasoja të padëshiruara për speciet e tjera si dhe për veten tonë, duke krijuar sfida të reja mbijetese.
Deri në vitin 1995, të paktën 83% e sipërfaqes tokësore të Tokës ishte prekur drejtpërdrejt nga njerëzit.
Në vitin 2004, Bashkimi Ndërkombëtar për Ruajtjen e Natyrës (IUCN) raportoi se normat aktuale të zhdukjes së shpendëve, gjitarëve dhe amfibëve ishin të paktën 48 herë më të mëdha se normat natyrore të zhdukjes, ndoshta 1.024 herë më të larta.
Që nga viti 2005, njerëzit kishin ndërtuar kaq shumë diga, saqë gati gjashtë herë më shumë ujë mbahej në magazinë sesa rridhte lirisht në lumenj.
Përfitimet dhe kostot e suksesit tonë
Përfitimet
Duke u vendosur dhe duke prodhuar ushqimin tonë, krijuam:
● ushqim i mjaftueshëm për të ushqyer miliarda njerëz dhe për t’iu përgjigjur katastrofave;
● ndërtesa që na mbrojnë nga moti ekstrem;
● teknologji që na mundësojnë të zgjasim jetën tonë, të komunikojmë në mbarë botën dhe të futemi në hapësirë;
Koha për të menduar, krijuar, luajtur, socializuar, dhe shumë më tepër.
Kostot
Duke u vendosur dhe duke prodhuar ushqimin tonë, krijuam:
● grumbuj mbeturinash që formojnë baza natyrore mbarështimi për sëmundjet ngjitëse;
● përqendrime të mëdha të njerëzve, duke mundësuar përhapjen e sëmundjeve dhe shndërrimin e epidemive;
● peisazhe të zbutura që zhvendosin habitatet e egra;
● Humbja e specieve të egra që varen nga habitatet natyrore.
Ndryshimi i botës:
Momente të mrekullueshme në teknologjinë ushqimore
1928 – Bukë e prerë
1791 – Dhëmbë artificialë
63 p.e.s. – Mulli me shkurre me energji ujore
500 p.e.s. – Plugu i hekurit
9500 p.e.s. – Depo drithrash
Ndryshimi i botës:
Zbutja e kafshëve
FAKTI: Nga viti 1961 deri në vitin 2004, popullsia e gjedhëve, derrave, deleve dhe dhive u rrit nga 2.7 në 4.1 miliardë. Numri i shpendëve të zbutur u rrit nga 3 në 16 miliardë.
FAKTI: Nga rreth 15.000 lloje gjitarësh dhe zogjsh, vetëm rreth 30-40 janë përdorur për ushqim.
FAKTI: Më pak se 14 lloje kafshësh përbëjnë 90% të prodhimit global të bagëtive sot.
Ndryshimi i botës:
Bujqësia
FAKTI: Rreth një e katërta e sipërfaqes së Tokës përdoret për të rritur të mbjellat.
FAKTI: Më pak se 20 lloje bimësh prodhojnë pjesën më të madhe të ushqimit në botë.
FAKTI: Shumica e popullsisë së botës është e varur nga 4 kultura kryesore: gruri, misri, orizi dhe patatet.
Ndryshimi i botës:
Numri në rritje i njerëzve
FAKTI: Nga viti 1959 deri në vitin 1999, vetëm 40 vjet, popullsia njerëzore u dyfishua nga 3 miliardë në 6 miliardë njerëz.
FAKTI: Sot popullsia vazhdon të rritet me mbi 90 milionë njerëz në vit.
FAKTI: Deri në vitin 2042, popullsia botërore mund të arrijë në 9 miliardë, një rritje prej 50% në 43 vjet.
Ndryshimi i botës:
Pasoja të padëshiruara
FAKTI: Një epidemi kolere që filloi në vitin 1961 vazhdon ende në Azi, Afrikë dhe Amerikë. Numri i rasteve të raportuara në vitin 2006 ishte 79% më shumë se në vitin 2005.
FAKTI: Çdo vit nga 3 deri në 5 milionë njerëz marrin «gripin» dhe nga ai vdesin nga 250.000 deri në 500.000 njerëz.
FAKTI: Një fëmijë vdes nga malaria çdo 30 sekonda. Rreth 40% e popullsisë së botës është në rrezik nga malaria.
FAKTI: Çdo sekondë dikush në botë është i infektuar me tuberkuloz. Një e treta e popullsisë së botës është e infektuar.
–
Referenca
