Dielli është ylli më i afërt i Tokës. Dielli është objekti më i madh në sistemin diellor. Ai përmban më shumë se 99,8 % të masës totale të Sistemit Diellor (Planetët tjerë përmbajnë pjesën tjetër).
Dielli dhe Sistemi Diellor u formua 4.568.000.000 vjet më parë (rreth 4.5 miliard vjet). Dielli është Yll i klasës G2 në mesin e 100.000.000 yjeve në galaktikën tonë të quajtur “Rruga e qumështit” (ose “kashta e kumbarës”).
Dielli është ylli në qendër të Sistemit Diellor. Është një sferë masive, gati e përsosur e plazmës së nxehtë, e nxehur deri në incandescence nga reaksionet e fuzionit bërthamor në bërthamën e saj, duke rrezatuar energjinë nga sipërfaqja e saj kryesisht si dritë e dukshme dhe rrezatim infra të kuq me 10% në energjitë ultravjollcë. Është deri tani burimi më i rëndësishëm i energjisë për jetën në Tokë. Dielli ka qenë objekt adhurimi në shumë kultura. Ka qenë një subjekt qendror për kërkimet astronomike që nga antikiteti.
Sa i madh është sistemi diellor
Dielli rrotullohet rreth Qendrës Galaktike në një distancë prej 24.000 deri në 28.000 vite dritë. Nga Toka, është 1 UA (1.496×108 km) ose rreth 8 minuta dritë larg. Diametri i tij është rreth 1.391.400 km (864.600 mi), 109 herë më i madh se ai i Tokës. Masa e saj është rreth 330,000 herë më e madhe se ajo e Tokës, duke përbërë rreth 99.86% të masës totale të Sistemit Diellor. Rreth tre të katërtat e masës së Diellit përbëhet nga hidrogjeni (~73%); Pjesa tjetër është kryesisht helium (~25%), me sasi shumë më të vogla të elementeve më të rënda, duke përfshirë oksigjenin, karbonin, neonin dhe hekurin.
| Përbërja kimike e diellit | |
| Hidrogjen | 92.1 % |
| Helium | 7.8 % |
| Oksigjen | 0.061 % |
| Karbon | 0.030 % |
| Azot (Nitrogen) (N) | 0.084 % |
| Neon | 0.076 % |
| Hekur (Fe) | 0.037 % |
| Silic (Si) | 0.031 % |
| Magnez (Mg) | 0.024 % |
| Sulfur (S) | 0.015 % |
| Tjerat të gjitha | 0.015 % |
Dielli është një yll i tipit G me sekuencë kryesore (G2V), i quajtur jozyrtarisht xhuxh i verdhë, edhe pse drita e tij është në të vërtetë e bardhë. Ajo u formua rreth 4,6 miliardë vjet më parë nga rënia gravitacionale e materies brenda një rajoni të një reje të madhe molekulare. Pjesa më e madhe e kësaj çështjeje u mblodh në qendër, ndërsa pjesa tjetër u rrafshua në një disk orbital që u bë Sistemi Diellor. Masa qendrore u bë aq e nxehtë dhe e dendur, saqë përfundimisht filloi shkrirjen bërthamore në thelbin e saj. Çdo sekondë, bërthama e Diellit shkrin rreth 600 miliardë kilogram (kg) hidrogjen në helium dhe shndërron 4 miliardë kg lëndë në energji.
Larg në të ardhmen, kur shkrirja e hidrogjenit në bërthamën e Diellit zvogëlohet deri në atë pikë sa Dielli nuk është më në ekuilibër hidrostatik, bërthama e tij do të pësojë një rritje të theksuar të dendësisë dhe temperaturës e cila do të bëjë që shtresat e tij të jashtme të zgjerohen, duke e transformuar përfundimisht Diellin në një gjigant të kuq. Ky proces do ta bëjë Diellin mjaft të madh për ta bërë Tokën të pabanueshme afërsisht pesë miliardë vjet nga e tashmja. Më pas, Dielli do të derdhë shtresat e tij të jashtme dhe do të bëhet një lloj i dendur i yllit ftohës (një xhuxh i bardhë), dhe nuk do të prodhojë më energji nga bashkimi, por ai ende do të shkëlqejë dhe do të heqë nxehtësinë nga bashkimi i tij i mëparshëm për triliona vjet. Pas kësaj, është teorizuar të bëhet një xhuxh i zi super i dendur, duke dhënë energji të papërfillshme. Sun – Wikiped (1).
–
Dielli
Dielli, ylli rreth të cilit rrotullohet Toka dhe përbërësit e tjerë të sistemit diellor. Ai është organi mbizotërues i sistemit, që përbën më shumë se 99 për qind të gjithë masës së tij. Dielli është burimi i një sasie të madhe energjie, një pjesë e së cilës i siguron Tokës dritën dhe nxehtësinë e nevojshme për të mbështetur jetën. Ajo është pjesë e «universit të dukshëm», rajonit të hapësirës që njerëzit mund ta vëzhgojnë në të vërtetë ose teorikisht me ndihmën e teknologjisë. Ndryshe nga universi i dukshëm, universi është ndoshta i pafund.
Vlerat fillestare për diellin janë:
- Diametri: 1,390,000 km.
- Radiusi i Diellit është 109 herë më i madh se i Tokës, prandaj volumi është sa 1.3 milion volume Toke.
- Masa: 1.989e30 kg
- Temperatura: 5800°K (në sipërfaqe) dhe 15 600 000 °K (në bërthamë).
- Dendësia mesatare e Diellit është 1.4 g/cm3 , derisa dendësia Tokës është 5.5 g/cm3 .
- Në qendër të bërthamës dendësia e diellit arrin në 150 herë më e madhe se dendësia e ujit.
- Shtypja në bërthamë është 250 miliard atmosfera.
- Sipërfaqja e Diellit quhet fotosferë e cila ka temperaturë afër 5800 °K.
- Kromosfera është mbi fotosferë, ndërsa lartë mbi këtë gjendet regjioni Korona e cila shtrihet edhe në hapësirë me miliona kilometra dhe ka temperaturë afër 1.000.000 K.
- Dielli përmban masën kryesore në sistemin Diellor afër 99.8%. Pjesën tjetër kryesisht e ka Jupiteri.
- Dielli përbëhet 70% Hidrogjen dhe 28% Helium, pjesa tjetër metale afër 2%. Në bërthamën e diellit Hidrogjeni shndërrohet në Helium me procesin e fuzionit në bërthamën e tij.
- Rotacioni i diellit rreth boshtit është i ndryshueshëm.
- Në ekuator të diellit, sipërfaqja rrotullohet një herë ç’do 25.4 ditë, ndërsa afër poleve një herë në 36 ditë.
- Fusha magnetike e Diellit magnetosfera (heliosfera) është e fortë dhe shtrihet deri përtej plutonit dhe përtej unazës së kuiperit.
- Erërat diellore lëvizin me shpejtësi 450 km/s.
- Në Tokë era diellore aurora borealis (“Drita Veriore”) shkaktohet me interakcionin e erës diellore dhe fushës magnetike të Tokës në lartësi të atmosferës. Efekti i simuluar ndodh edhe në hemisferën jugore ku është e njohur si aurora australis.
–
| Statistika e diellit | |
| Masa (kg) | 1.989*1030 |
| Masa (Toka = 1) | 332,830 |
| Rrezja ekuatoriale (km) | 695,000 |
| Rrezja ekuatoriale (Toka – 1) | 108.97 |
| Dendësia mesatare (gr/cm3) | 1.410 |
| Periudha e rotacionit (ditë) | 25-36* |
| Shpejtësia e shkëputjes (km/s) | 618.02 |
| Luminiteti (erg/sec) | 3.827*1033 |
| Magnituda (Vo) | -26.8 |
| Temperatura në sipërfaqe | 6,000 K |
| Vjetërsia miliard vite | 4.5 |
Energjia e Diellit afër 386 MV, miliard miliarda (billion billion megaWatts) prodhohet me fusion nuklear.
Ç’do sekondë afër 700,000,000 ton hidrogjen shndërrohen (converted) në afër 695,000,000 ton helium dhe 5,000,000 ton (=3.86e33 ergs) energji në formë të gama rrezeve. Energjia udhëton deri në sipërfaqe dhe lirohet si rrezatim (radiacion).
–
NASA releases high-definition video of the sun
–
Parametrat – Krahasimi Diell/Tokë
Sun/Earth Comparison (Krahasimi Diell/Tokë)
Bulk parameters (Parametrat pjesa më e madhe)
| Sun (Dielli) | Earth (Toka) | Ratio (Raporti) (Sun/Earth) Dielli/Toka | |
| Mass (1024 kg) | 1,988,400. | 5.9722 | 332,900. |
| GM (x 106 km3/s2) | 132,712. | 0.39860 | 332,900. |
| Volume (1012 km3) | 1,412,000. | 1.083 | 1,304,000. |
| Volumetric mean radius (km) | 695,700. | 6371. | 109.2 |
| Mean density (kg/m3) | 1408. | 5514. | 0.255 |
| Surface gravity (eq.) (m/s2) | 274.0 | 9.78 | 28.0 |
| Escape velocity (km/s) | 617.6 | 11.19 | 55.2 |
| Ellipticity | 0.00005 | 0.0034 | 0.015 |
| Moment of inertia (I/MR2) | 0.070 | 0.3308 | 0.212 |
| Visual magnitude V(1,0) | -26.74 | -3.86 | – |
| Absolute magnitude | +4.83 | ||
| Luminosity (1024 J/s) | 382.8 | ||
| Mass conversion rate (106 kg/s) | 4260. | ||
| Mean energy production (10-3 J/kg s) | 0.1925 | ||
| Surface emission (106 J/m2s) | 62.94 | ||
| Spectral type | G2 V |
–
Model values at center of Sun: (Qendra e Diellit)
| Central pressure: 2.477 x 1011 bar (2.477 x 1017 g/cm s2) |
| Central temperature: 1.571 x 107 K |
| Central density: 1.622 x 105 kg/m3 (1.622 x 102 g/cm3) |
Parametrat nga: Sun Fact Sheet (nasa.gov) (2).
–
Si u krijuan dielli dhe yjet – video YouTube
(Lista e yjeve më të shndritshëm siç shihet nga Toka)
Dielli klasifikohet si një yll G2 V, me G2 që qëndron për yjet e dytë më të nxehtë të klasës G të verdhë—të temperaturës së sipërfaqes rreth 5.800 kelvins (K)—dhe V që përfaqëson një sekuencë kryesore, ose xhuxh, yll, ylli tipik për këtë klasë temperature. (Yjet G quhen kështu për shkak të rëndësisë së një bande të linjave spektrale atomike dhe molekulare që fizikani gjerman Joseph von Fraunhofer e përcaktoi G.) Dielli ekziston në pjesën e jashtme të Galaktikës Rruga e Qumështit dhe u formua nga materiali që ishte përpunuar brenda një supernova. Dielli nuk është, siç thuhet shpesh, një yll i vogël. Edhe pse bie në mes të rrugës midis yjeve më të mëdhenj dhe më të vegjël të llojit të tij, ka kaq shumë yje xhuxhë, saqë Dielli bie në 5 për qind më të mirë të yjeve të lagjes që e rrethojnë menjëherë. – Sun|Britannica (3).
Në tabelë janë të dhënat më thelbësore për diellin.
| Observation Data (Të dhënat e vëzhgimit) | |
| Mean distance from Earth (Distanca mesatare nga Toka) | 149.6×106 km (92.95×106 mi) (8.31 minutes at the Speed of Light)(minuta me shpejtësi të dritës) |
| Visual brightness (V) (Dritësia) | -26.8m |
| Absolute magnitude (Magnituda absolute) | 4.8m |
| – | |
| Orbital Characteristics (Karakteristikat Orbitale) | |
| – | |
| Mean distance from Milky Way core (Distanca mesatare nga bërthama e Rrugës së Qumështit) | 2.5×1017 km (26000 light-years, vite drite) |
| Galactic period (Peridha Galaktike) | 2.26×108 a |
| Velocity (Shpejtësia) | 217 km/s |
| – | |
| Physical Characteristics (Karakteristikat Fizikale) | |
| – | |
| Diameter (Diametri) | 1.392×106 km (109 Earths, Toka) |
| Oblateness (Rrafshimi) | 9×10-6 |
| Surface area (Sipërfaqja) | 6.09×1012 km² (11 900 Earths, Tokës) |
| Volume (Vëllimi) | 1.41×1018 km³ (1 300 000 Earths) |
| Mass (Masa) | 1.9891×1030 kg (332 950 Earths) |
| Density (Dendësia) | 1.408 g/cm³ |
| Surface gravity (Graviteti në sipërfaqe) | 273.95 m s-2 (27.9 g) |
| Escape velocity from the surface (Shpejtësia e shkëputjes prej sipërfaqes) | 617.54 km/s |
| Surface temperature (Temperatura e sipërfaqes) | 5780 K (Kelvin) |
| Temperature of corona (Temperatura e korones) | 5 MK (Milion Kelvin) |
| Core temperature (Temperatura e bërthamës) | ~13.6 MK |
| Luminosity (Lsol) (Luminiteti) | 3.827×1026 W 3.9×1028 lm or 100 lm/W efficacy |
| Mean Intensity (Isol) (Intenziteti mesatar) | 2.009×107 W m-2 sr-1 |
| – | |
| Rotation Characteristics (Karakteristikat e Rotacionit) | |
| – | |
| Obliquity (Pjerrtësia) | 7.25° (to the ecliptic) 67.23° (to the galactic plane) |
| Right ascension of North pole 1 (Rektascenzioni nga poli i veriut 1) | 286.13° (19 h 4 min 30 s) |
| Declination of North pole (Deklinacioni nga poli i veriut) | +63.87° (63°52′ North) |
| Rotation period at equator (Periudha e Rotacionit në Ekuator) | 25.3800 days (25 d 9 h 7 min 13 s) 1 |
| Rotation velocity at equator (Shpejtësia e shkëputjes në ekuator) | 7174 km/h |
| – | |
| Photospheric Composition (by mass) (All in the plasma state) – (Përbërja e fotosferës (sipas masës) (Të gjitha në gjendje të plazmës) | |
| – | |
| – | |
| Hydrogen (H) | 73.46 % |
| Helium (He) | 24.85 % |
| Oxygen (O) | 0.77 % |
| Carbon (C) | 0.29 % |
| Iron (Hekur, Fe) | 0.16 % |
| Neon (Ne) | 0.12 % |
| Nitrogen (Azot, N) | 0.09 % |
| Silicon (Si) | 0.07 % |
| Magnesium (Magnez, Mg) | 0.05 % |
| Sulfur (S) | 0.04 % |
Sun 101 | National Geographic
–
–
Referenca>
