Alfabeti i parë mund të jetë 500 vjet më i vjetër se ç’mendohej më parë

Gjetjet arkeologjike sugjerojnë se shkrimi alfabetik mund të jetë rreth 500 vjet më i vjetër se zbulimet e tjera.Glenn Schwartz

Nga Javier Yanes: EL PAIS: The first alphabet may be 500 years older than previously thought¹

Hieroglifet egjiptiane u përdorën 3.250 vjet para epokës sonë, por ka një pararendës edhe më të vjetër: shkrimi kuneiform i Mesopotamisë.

Ka qindra alfabete dhe sisteme shkrimi² në botë. Shpikja brilante e një kodi simbolik për të regjistruar historinë njerëzore, megjithatë, ironikisht nuk i ruajti detajet e origjinës së vet. Ende nuk mund të përcaktojmë me siguri se kur apo ku u krijua alfabeti për herë të parë. Deri tani, besohej gjerësisht se kishte dalë rreth vitit 1900 pp. e.s. në atë që tani është Egjipti. Megjithatë, një zbulim i kohëve të fundit në Siri sugjeron se origjina e alfabetit mund të datojë edhe 500 vjet të tjera.

Hieroglifet egjiptiane ishin në përdorim që nga viti 3250 pp. e.s., por një pararendës edhe më i vjetër ekzistonte në shkrimin kuneiform të Mesopotamisë.³ As hieroglifet, as kuneiformët nuk ishin alfabete në kuptimin modern, duke u mbështetur në vend të kësaj në simbole dhe rrokje. Alfabeti i parë mendohet të jetë shkrimi Proto-Sinaitik, i zbuluar në vitin 1904 në Gadishullin Sinai nga egjiptologu William Matthew Flinders Petrie.

Rreth vitit 1900 p.e.s., koha kur ky shkrim ishte në përdorim — nga i cili mbijetojnë vetëm disa dhjetëra shembuj — banorët e Sinait ishin semitë nën sundimin egjiptian. Besohet se ata i përshtatën hieroglifet egjiptiane me gjuhën e tyre, duke shpikur një alfabet bashkëtingëllor, i cili më vonë do të çonte në alfabetet fenikase dhe greke. Por, a ishte kjo me të vërtetë e para? Në vitin 2004, një gërmim në Tell um-el Marra, një qytet i lashtë rreth 35 milje në lindje të Halepit, Siri, zbuloi një varr që përmbante gjashtë skelete, bizhuteri, enë gatimi, një shtizë, enë qeramike dhe katër cilindra argjile të perforuara të gdhendura me simbole. Në vitin 2010, Glenn Schwartz, bashkëdrejtues i gërmimeve dhe profesor në Universitetin Johns Hopkins, sugjeroi në një shkrim⁴ se këto shenja mund të përfaqësojnë një formë shkrimi. “Isha i kujdesshëm për të mos e shtyrë shumë larg ngjashmërinë me karakteret alfabetike, sepse jam arkeolog, jo filolog apo ekspert i sistemeve të lashta të shkrimit,” shpjegon Shvarc.

Si e krijuan sumerët e lashtë sistemin e parë të shkrimit në botë

Një shpikje unike

Reagimi ndaj studimit të tij midis filologëve nuk ekzistonte; Askush nuk komentoi apo u angazhua me hipotezën e tij. Megjithatë, i bindur se shenjat në cilindra ishin të krahasueshme me alfabetet e lashta të rajonit, Schwartz paraqiti propozimin e tij përsëri në vitin 2019 në një konferencë dhe në vitin 2021 në një studim të ri.⁵ Këtë herë, dy ekspertë të alfabeteve të lashta, Christopher Rollston dhe Madadh Richey, ranë dakord me të. “Me dy ekspertë tani në marrëveshje, vendosa se ishte koha për ta ndarë atë më gjerësisht,” thotë Shvarc. Ai tani ka paraqitur të gjitha detajet e zbulimit të tij në takimin vjetor të Shoqërisë Amerikane të Kërkimit përtej detit.

“Këto katër mbishkrime shfaqin shenjat dalluese të shkrimit alfabetik, bazuar në morfologjinë dhe formën e disa prej shenjave,” thotë Rollston, një profesor i gjuhëve dhe qytetërimeve biblike dhe të Lindjes së Afërt në Universitetin George Washington, i cili kishte punuar me Schwartz në të kaluarën, por nuk ishte i përfshirë në zbulim. “Më duket e arsyeshme t’i konsideroj si shkrime alfabetike.” Rollston thotë se ai studioi zbulimin e Schwartz për vite me radhë përpara se të jepte verdiktin e tij, të cilin e postoi në blogun e tij në vitin 2021.⁶

Nëse shenjat në cilindra përfaqësojnë vërtet një formë shkrimi, ato do të rishkruanin edhe historinë e alfabetit. Datimi Carbon-14 e vendos origjinën e tyre rreth vitit 2.400 p.e.s., gjë që sugjeron se alfabeti Tell um-el Marra paraprin alfabetin Proto-Sinaitik me gjysmë mijëvjeçari. Sipas Rollston, “alfabeti u shpik një herë dhe të gjitha sistemet e shkrimit alfabetik rrjedhin nga alfabeti origjinal,” që do të thotë se ky do të ishte alfabeti i parë nga i cili e kanë origjinën të tjerët, duke përfshirë proto-sinaitikët. Dyshimi i vetëm i Rollstonit ka të bëjë me besueshmërinë e datimit dhe nëse cilindrat mund të jenë nga një periudhë e mëvonshme, por Schwartz i qëndron gjetjeve të tij.

Metodat e Datimit në Arkeologji

Misteri i “Silanut”

Jo të gjithë ekspertët janë të bindur. Philippa Steele, një studiuese në kulturën klasike në Universitetin e Kembrixhit, vëren se edhe pse nuk është një skeptike e plotë dhe beson se është një sistem shkrimi, ajo vë në pikëpyetje nëse mund të klasifikohet si alfabetik. “Problemi kryesor është se ka shumë pak shenja për të provuar përfundimisht se është një sistem alfabetik,” shpjegon ajo. Steele argumenton se një alfabet zakonisht përbëhet nga 20 deri në 40 shenja, ndërsa një shkrim sillabe përmban më shumë se 50, dhe në këtë rast, është e paqartë se në cilën kategori bie. “Disa nga shenjat ngjajnë me shenja të tjera alfabetike nga Proto-Sinaitic,⁷ por nuk ka marrëdhënie të dukshme në të tjera.” Steele do të donte të shihte shembuj të tjerë nga një mostër më e madhe, por prova të tilla ende nuk janë gjetur.

Schwartz jo vetëm që mbron natyrën alfabetike të mbishkrimeve, por ofron edhe një lexim të mundshëm të njërit prej tyre: “Silanu.” “Kolegu im Ted Lewis, profesor në universitetin tim dhe ekspert i gjuhëve të lashta semite, sugjeroi këtë interpretim, që mendoj se ia vlen ta shqyrtojmë,” thotë ai. Sa për kuptimin e fjalës, mund të spekulohet vetëm. Schwartz sugjeron se mund të jetë një emër, me cilindrat bosh ndoshta që shërbejnë si etiketa të lidhura me anijet, dhe “Silanu” potencialisht duke iu referuar dhënësit ose marrësit të një dhurate. Megjithatë, Steele paralajmëron se “është e vështirë të bësh një sugjerim të tillë përtej thjesht spekulimeve.”

Kundërshtimet e Steele vijnë gjithashtu nga mungesa e kontekstit, si dhe konsistenca gjeografike dhe kronologjike. Ajo vë në pikëpyetje nëse një alfabet i tërë, i cili do të kishte kërkuar kohë dhe përpjekje për t’u zhvilluar dhe besohet të ketë qenë i përhapur, mund të kishte mbetur i fshehur, me kaq pak mostra të mbijetuara. Por Schwartz shpjegon pse mund të jetë kështu: «Cilindrat prej argjile janë të vegjël, të brishtë dhe përzihen me ngjyrën e tokës. Në pamje të parë, duken si copa dheu, kështu që do të ishte e lehtë t’i anashkaloje. Për më tepër, është e mundur që njerëzit e asaj kohe të shkruanin mbi materiale më të rrezikshme.” Ai përfundon: «Nëse gërmimet në Siri vazhdojnë, ndoshta do të dalin më shumë shembuj.»

Regjistrohuni në buletinin tonë javor⁸ për të marrë më shumë lajme në gjuhën angleze nga EL PAÍS USA Edition.

Referenca

1. The first alphabet may be 500 years older than previously thought | Science | EL PAÍS English ↩︎
2. The incredible art of translating pre-Roman languages without a Rosetta Stone | Culture | EL PAÍS English ↩︎
3. Mesopotamia, the origin of the world as we know it | Spain | EL PAÍS English ↩︎
4. (57) Early Non-Cuneiform Writing?: Third-Millennium BC Clay Cylinders from Umm el-Marra ↩︎
5. Non-cuneiform writing at third-millennium Umm el-Marra, Syria : evidence of an early alphabetic tradition? – Schwartz, Glenn M. – Fabrizio Serra – Torrossa ↩︎
6. Tell Umm el-Marra (Syria) and Early Alphabetic in the Third Millennium: Four Inscribed Clay Cylinders as a Potential Game Changer – Archaeology Bible Epigraphy – – Rollston Epigraphy ↩︎
7. Proto-Sinaitic / Proto-Canaanite scripts ↩︎
8. Newsletter English | EL PAÍS ↩︎