Fishekzjarrët

Fishekzjarrët, fishek i mbushur me eksplozivë me një përzjerje piroteknike, si baruti dhe komponimeve kimike, që janë të pregaditura për eksplodim apo shpërthim në festa dhe ceremoni të ndryshme.

Përzjerjet piroteknike për të vënë në lëvizje vendosen në fishek helikë, kapsulë, që pastaj me një inicues piroteknikë digjen. Për ngjyrat shtohen elemente kimike si kriprat, lidhje bakri, bariumi apo stronciumi, që shkaktojnë efektet blu, të kuqe, të gjelbër, e shumë tjera ngjyra. Çfarë i krijon ngjyrat në fishekzjarre? dhe Kimia e ngjyrave të fishekzjarreve, janë tema për kurreshtarët.

[FISHEKZJARRm. Fishek i mbushur me barut e me lëndë të tjera, qe zbrazet në ajër në raste festash ose për të dhënë shenja dhe që, kur shpërthen, bën flakë me ngjyra të ndryshme; flaka që lëshon një fishek i tillë, drita e saj në ajër. Fishekzjarrë shumëngjyrësh. Hedh fishekzjarrë. Shpërthejnë fishekzjarrët.]¹

Si funksionojnë fishekzjarret

Fishekzjarrët në formën e tyre më të thjeshtë, përbëhet nga baruti i mbështjellë në letër, me një siguresë. Baruti përbëhet nga 75% nitrat kaliumi (KNO₃), 15% qymyr (karbon) ose sheqer, dhe 10% squfur. Materialet do të reagojnë me njëri-tjetrin kur të aplikohet nxehtësia e mjaftueshme. Ndriçimi i siguresës furnizon nxehtësinë për të ndezur një fishekzjarre. Qymyri apo sheqeri është karburant. Nitrat i kaliumit është oksidues, dhe squfuri moderon reagimin. Karboni (nga qymyri ose sheqeri) plus oksigjeni (nga ajri dhe nitrat kaliumi) formon dioksid karboni dhe energji. Nitrati i kaliumit, squfuri dhe karboni reagojnë në formimin e gazeve të azotit dhe dyoksidit të karbonit dhe sulfidit të kaliumit. Presioni nga nitrogeni dhe dioksidi i karbonit në rritje shpërthejnë mbështjellësin e një fishekzjarrëje. Zhurma me zë të lartë është tregues i mbështjelljes që po hidhet në erë.

Fishekzjarrët e para duhet të jenë prodhuar në kohën e dinastisë kineze të Zongve (960-1270). Si shpikës i tyre konsiderohet murgu Li Toam. Por fishekzjarrët e parë bënin më tepër zhurmë se sa efekte drite.

Në shekullin e 14-të fishekzjarrët u përhapën në Itali ku u zhvilluan edhe më tej. Në Evropë ato përdoreshin në raste festash dhe ceremonish politike, kurse në Japoni, ku fishekzjarrët quhen “hana-bi” (“Lule prej zjarri”) ato përdoren gjatë ceremonive fetare.

[Fishekzjarrët, shpërthyes ose djegës që përdoren për shfaqje. Me origjinë të lashtë kineze, fishekzjarret me sa duket u zhvilluan nga raketat ushtarake dhe raketat shpërthyese, dhe ato u përdorën (dhe janë ende) në kombinime të përpunuara për festimet. Gjatë Mesjetës, fishekzjarret shoqëruan përhapjen e eksplozivëve ushtarakë drejt perëndimit dhe në Evropë eksperti ushtarak i fishekzjarrëve u vu në shërbim për të kryer festime piroteknike të fitores dhe paqes. Në shekullin e 19-të futja e përbërësve të rinj si magnezi dhe alumini e rriti shumë shkëlqimin e shfaqjeve të tilla.]³

Historia e fishekzjarreve

Supozohet ose merret diçka si pikënisje, duke e quajtur si të vërtetë për të provuar një hipotezë se baruti u shpik aksidentalisht nga alkimistët që kërkonin, disi në mënyrë ironike, pavdekësinë. Megjithatë, në një moment, ata zbuluan nitrat kaliumi i cili gjendet natyrshëm në jashtëqitjet e lakuriqëve të natës dhe kur u përzie me qymyr dhe squfur, ndodhi një shpërthim.

Por:

• Fishekzjarrët u shpikën aksidentalisht nga kinezët rreth vitit 200 p.e.s. duke hedhur bambu në zjarr. Bambutë janë një grup i larmishëm bimësh me lule të përhershme kryesisht me gjelbërim të përhershëm.
• “Fishekzjarrët” e parë natyrorë ishin kërcelli i bambusit që do të shpërthente kur të nxehej për shkak të xhepave të ajrit bosh.
• Fishekzjarrët datojnë që nga dinastia Tang në Kinë (618-907 pas Krishtit).
• Fishekzjarrët më të hershme që mund të gjurmohen janë rreth 2.000 vjet më parë në Kinë.

Lindja e fishekzjarreve [200 p.e.s. — 800 era e re]:

[Ashtu si shumë shpikje, zjarrëkërcitësit dhe fishekzjarrët u krijuan rastësisht… dhe nga kërkimi i pavdekësisë. Rreth vitit 200 p.e.s., kinezët shpikën pa dashje fishekzjarre duke hedhur bambu në zjarr, por u deshën edhe një mijë vjet para se fishekzjarret e vërteta të vinin në jetë. Siç thotë historia, rreth vitit 800 të e.s., një alkimist përzjeu squfurin, qymyrin dhe nitratin e kaliumit (një konservues ushqimi) që shpresonte të gjente sekretin e jetës së përjetshme. Në vend të kësaj, përzierja mori flakë dhe lindi baruti! Kur pluhuri u paketua në tuba bambuje ose letre dhe u ndez në zjarr, historia pati fishekzjarret e para!]⁴

–

Duket se magjepsja me këto shpërthime të zhurmshme dhe të zjarrta ka filluar në Kinën e lashtë, por sigurisht që nuk do të kishte fishekzjarre pa shpikjen e barutit që ndodhi gjatë Dinastisë Tang (618-907).

[Ka ende një debat nëse baruti është përdorur për herë të parë nga ushtria kineze për të fuqizuar raketat apo për të argëtuar turmat e kalimtarëve. Ajo që dimë është se fishekzjarrët u bënë shumë popullorë anembanë Kinës dhe u përdorën për të shtuar dramë në festivale dhe festime të tjera. Popullariteti i tyre filloi të përhapet edhe më larg. Në vitet 1200, fishekzjarret po shijoheshin edhe në Persi dhe ata arritën në Evropë në vitin 1295, që dyshohet se ishte nëpërmjet Venecias nga Marco Polo.]⁵

Fishekzjarrët u bënë modë në fillimin e Rilindjes Italiane (1340 – 1550) dhe “mjeshtrit e zjarrit” ishin anëtarë të respektuar të shoqërisë.

Më pas, ato filluan të përhapën në mbarë botën dhe tashmë përdoren pothuajse në çdo vend, për të shënuar festa të ndryshme, e sidomos ato të fundvitit.

Një imazh, Londra:

Një imazh, Londra, – Pritja e Vitit të Ri me Fishekyjarre.

Shembuj si festohet me fishekzjarrë⁶

Këto janë pesë nga vendet më të mira në botë për të shijuar fishekzjarrët e Vitit të Ri, duke përfshirë një që bën pjesë në Librin e Rekordeve Guinness për shfaqjen më të madhe kudo në botë:

Sidnej Australi

Përfshin miliona spektatorë çdo vit dhe përmban disa mijë fishekzjarre individuale që zhvillohen në dy shfaqje, një në orën 21:00 për fëmijët dhe një tjetër në mesnatë për të rriturit si dhe çdo vit ka një temë të caktuar, si është ‘One Night: Many Ways to Celebrate’ e cila është kuruar nga artistët me bazë në Sidnei.

New York City, SHBA

SHBA shpenzon miliona dollarë për fishekzjarre çdo vit, më shumë se çdo vend në botë dhe padyshim shfaqja më e mirë në qytet është ekstravaganca vjetore në Neë York.

Në orën 00:00 fishekzjarret shpërthejnë nga çatia e One Times Square të shoqëruar nga një kor emocionues i Auld Lang Syne.

Taipei, Tajvan

Është një sensacion multimedial që paraqet një nga ndërtesat më të larta në botë dhe padyshim realizohet shfaqje tejet e bukur. Rrezet lazer dhe muzika shoqërojnë shfaqjen e mjeteve piroteknike që ndezin peizazhin mahnitës të qytetit.

Rio De Zhaneiro, Brazil

Këtu bëhet është një nga festat më të mëdha të natës së Vitit të Ri në botë me mbi dy milionë persona. Festa “Réveillon”, siç njihet nga vendasit, fillon në orën 19:00 dhe vazhdon deri në agim të ditës tjetër.

Sigurisht, kulmi i mbrëmjes është shfaqja masive e fishekzjarreve në mesnatë, ku bëhet një shfaqje gjigante me drita.

Dubai, Emiratet e Bashkuara Arabe

Ngjarja NYE 2014 në Dubai bën pjesë në Librin e Rekordeve Guinness për shfaqjen më të madhe të fishekzjarrëve në botë. Mbi gjysmë milioni fishekzjarre u nisën nga Burj Khalifa për të përfshirë qiellin e natës në një flakë ngjyrash dhe dritash. 

Festimet me FISHEKZJARRE:

-Highlights from New Year’s Eve celebrations across the world VIDEO – Pika kryesore nga festimet e Vitit të Ri anembanë botës⁷

A shkaktojnë fishekzjarrët ndotje të mjedisit?

Sot fishekzjarrët përdoren për ceremoni dhe festa të ndryshme. Por fishekzjarrët shkaktojnë ndotje të mëdha të mjedisit. Prej fishekzjarrëve shkaktohen pjesëza toksike karbonike që janë të barabarta si të gjithë pjesëzat e shkaktuar nga karburanti i automjeteve.

Përfaqësuesit e industrisë së prodhimit të fishekzjarrëve thonë se dëmi që shkaktojnë ato nuk mund të krahasohet me dëmin që shkaktojnë automjetet me naftë. Lëndët toksike që çlirohen prej djegies së naftës mund të shkaktojnë kancer dhe të rrezikojnë fertilitetin. Kurse fishekzjarrët përbëhen kryesisht nga kripëra që gjatë djegies shndërrohen në karbonat kalciumi. Ky thith shpejt lagështi dhe largohet prej atmosferës, thonë piroteknikët.

Megjithatë edhe fishekzjarrët e dëmtojnë mjedisin. Sepse ato ndër të tjera shkaktojnë mjaft mbeturina si dhe ndotje akustike. Zhurma e tyre është e dëmshme për veshët e njerëzve dhe për kafshët.

Gjithsesi problemi më i madh sipas piroteknikëve janë fishekzjarrët e kategorisë F2 që lejohet t’i ndezin vetëm të rriturit. Por këta shpesh nuk respektojnë distancën prej të paktën 8 metrash dhe kjo shkakton aksidente.

–

KUJDES: me përdorimin e fishekzjarrëve gjatë festave, kremtimeve dhe festave të fundvitit, pasi mund të bëhen burim aksidentesh dhe dëmtimesh si djegie, shurdhime etj. Sipas ekspertëve, fishekzjarrët çlirojnë substanca toksike në ambient, përhapin zhurma, shkaktojnë trauma në fëmijë e të moshuar, deri edhe rrezik për jetën. “Materialet piroteknike (fishekzjarret), në rast se nuk përdoren në kohën dhe vendin e duhur, përbëjnë rrezik serioz për shëndetin e Njeriut.

KUJDES: Përdorimi dhe mbrojtja nga fishekzjarrët në Kosovë është e rregulluar me ligj. LIGJI NR. 04/L-022 PËR PËRDORIM CIVIL TË EKSPLOZIVËVE.⁸

–

Referenca

1. FJALORI I GJUHËS SHQIPE ↩︎
2. Firework vs. Firecracker: What’s the Difference? ↩︎
3. Firework | Definition, History, & Facts | Britannica ↩︎
4. The Evolution of Fireworks | Smithsonian Science Education Center ↩︎
5. Happy New Year! The history of fireworks | Sky HISTORY TV Channel ↩︎
6. Happy New Year! The history of fireworks | Sky HISTORY TV Channel ↩︎
7. Highlights from New Year’s Eve celebrations across the world ↩︎
8. LIGJI NR. 04/L-022 PËR PËRDORIM CIVIL TË EKSPLOZIVËVE ↩︎